UvA

Is het niet verwonderlijk dat wij met zo veel plezier
en ontroering kijken naar kunstwerken van wel
duizenden jaren geleden? Kunstwerken waarop
mensen afgebeeld staan die wij niet kennen, waarvan
wij meestal de achtergrond niet kennen, die
in een heel andere samenleving en tijd leefden en
die bovendien door de kunstenaar ‘bevroren’ zijn
in een heel bepaalde pose? Het was de klassieke
Griekse filosoof Aristoteles die in zijn Poëtica al
opmerkte dat mensen blijkbaar zelfs ontroerd kunnen
worden door de nabootsing van een persoon
of een handeling. Maar ook al beseffen we meestal
goed dat het inderdaad om een imitatie gaat en niet
om een reële situatie, toch lijkt het soms wel alsof
wij het zelf zijn die daar op het toneel of op de schildering
staan - zo intens en emotioneel kan onze
reactie zijn, ook al zijn we slechts toeschouwers.
Aristoteles concludeert hieruit dat wij beschikken
over psychische vermogens die ons in staat stellen
om ons te verplaatsen in anderen en daardoor te
reageren op nagebootste situaties alsof ze onszelf
hier en nu overkomen. Waarneming, geheugen,
fantasie en emoties spelen daarbij volgens hem een
cruciale rol.
Vroeger was het niet gebruikelijk om een beroep
te doen op menselijke psychische vermogens om
onze reactie op kunstwerken te verklaren. Immers,
de oude Grieken hadden weinig kennis van
het menselijk lichaam of brein en verwezen veelal
naar de uitgebreide godenwereld om de menselijke
‘binnenwereld’ begrijpelijk te maken. In onze tijd
is dat totaal anders - wij kijken niet meer op van
zo’n wending naar het brein. Of het nu gaat om
het mysterie van het bewustzijn, het vraagstuk
van de vrije wil, om verhalen over bizarre psychische
afwijkingen of stoornissen: wij zijn gewend
geraakt aan verwijzingen naar hersendelen, aan
plaatjes van hersenscans, aan verhalen over neurale
netwerken enzovoorts. Echter, omdat er zo veel
factoren een rol spelen bij onze waardering voor
kunstwerken zullen we daarvoor ook een complexe
verklaring nodig hebben en is het niet genoeg om
alleen naar evolutionair bepaalde eigenschappen
van het brein te kijken. Die eigenschappen worden
door alle mensen gedeeld, maar zijn daardoor
juist ongeschikt om de verschillende reacties van
mensen op eenzelfde kunstwerk te verklaren.
Blijkbaar verschillen de breinen van verschillende
individuen zozeer dat ze verschillende reacties op
zo’n werk mogelijk maken. Dit gegeven roept natuurlijk
vragen op ten aanzien van de geschilderde
emoties die op deze tentoonstelling te zien zijn.
Immers, vrijwel iedereen wordt geboeid door dergelijke
schilderijen en herkent veelal de emoties die
worden afgebeeld. De reacties op die geschilderde
emoties zijn ook vaak verwant. Waarschijnlijk is
dat ook de reden dat dergelijke kunstwerken veelal
hooggewaardeerd worden, vroeger en nu, hier
en elders: van de mysterieus lachende Egyptische
prinses Nefertiti en de verbaasde Rembrandt tot
een wanhopig ogend Afrikaans masker.
Aristoteles merkte op dat in het theater handelingen
worden nagebootst die op meerdere
manieren met emoties verbonden zijn en dat die
emoties op bijzondere wijze gedeeld worden door
toneelschrijver, toneelspeler en toeschouwer. De
toeschouwer kan zelfs zodanig meegesleept worden
door deze emoties dat hij in zekere zin daarvan
wordt gereinigd en daarna opgelucht het theater
kan verlaten.3 Hebben zulke emotionele reacties
misschien te maken met het feit dat emoties universeel
zijn en dat breinen daarop eender reageren?
Zijn daarom geschilderde emoties zo herkenbaar
voor ons? Mogen we dan inderdaad ook aannemen
dat de evolutionair bepaalde eigenschappen van het
brein ons helpen om die emoties te verklaren?
Om deze vragen te beantwoorden, zullen we een
aantal inzichten in emoties uit de psychologie en
hersenwetenschappen bespreken en gaan we in op
een aantal theorieën over de mogelijke functies van
emoties en hun uitdrukking.